کتابخانه جامعکبیرکتابخانه جامع کبیر، مجموعه‌ای شامل سه کتابخانه واقع در مسجدجامع شهر صنعا می‌باشد. ۱ - مسجد جامع صنعاجامع صنعا از نخستین مسجدهای جهان اسلام است که به دستور پیامبر اکرم و به همت یکی از صحابه ایشان ساخته شد. [۱]
احمدبن عبدالله رازی، تاریخ مدینه صنعاء، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۳۹، چاپ حسین بن عبدالله عمری، دمشق ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۲]
احمدبن عبدالله رازی، تاریخ مدینه صنعاء، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۸، چاپ حسین بن عبدالله عمری، دمشق ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۳]
سرّی بن فضیل عرشانی، کتاب الاختصاص: ذیل تاریخ مدینه صنعاء للرازی، ج۱، ص۵۴۷ـ۵۵۲، در احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینه صنعاء، چاپ حسین بن عبداللّه عمری، دمشق ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۲ - وجه تسمیه کتابخانهاگرچه هریک از کتابخانه‌های این مجموعه مدیریت و بودجه مستقلی دارد، به سبب قرار گرفتن در محل مسجدجامع اغلب با عنوان واحد «کتابخانه جامع کبیر» و نیز به سبب وابستگی بزرگ‌ترین آن‌ها به وزارت اوقاف و ارشاد یمن با عنوان «کتابخانه اوقاف» از آن‌ها یاد می‌شود. [۴]
«تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة»، اعداد الهیئة العامة للاثار و دورالکتب، المورد، ج۵، ش۱، ص۱۰۰(۱۳۹۶/۱۹۷۶).
۳ - اهمیت کتابخانهکتابخانه جامع کبیر در کنار کتابخانه ملی یمن (دارالکتب الیمنیه) و مرکز اسناد ملی و اطلاع رسانی، از مهم ترین مراکز کتابخانه ای و فرهنگی آن کشور است، مهم ترین کتابخانه مجموعه جامع کبیر، کتابخانه شرقی است که در قسمت شرقی مسجد قرار دارد. ۴ - تاسیس کتابخانه شرقیکتابخانه شرقی که نخستین کتابخانه عمومی یمن است در ۱۳۴۴ به فرمان امام حمیدالدین یحیی بن محمد، ملقب به المتوکل علی اللّه، سومین امام از خاندان زیدی حمیدالدین، تأسیس شد. [۵]
عبدالواسع بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، ج۱، ص۳۳۴، المسمّی فرجة الهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ الیمن، صنعاء ۱۹۹۱.
[۶]
الموسوعة الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، ذیل «المکتبات»، صنعاء ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «المکتبات (مراکز المعلومات)» (از علی عبداللّه احمد قباطی و حسن قائد قاضی).
۴.۱ - محتوای کتابخانهاین کتابخانه زیر نظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می‌شود و افزون بر کتاب‌های چاپی، دارای حدود ۴۰۰، ۵ نسخه خطی است، که ۴۰۹، ۲ نسخه از آن فهرست نویسی شده است. [۷]
احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۱۳، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعاء ۱۹۸۴).
[۸]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۳۷، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
مجموعه نسخه‌های خطی این کتابخانه گرد آمده چند مجموعه وقفی و خصوصی است، از جمله مجموعه اهدایی امام حمیدالدین یحیی، به نام الخزانة المتوکلیّه [۹]
ایمن فواد سید، «مخطوطات الیمن»، ج۱، ص۱۹۵، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ش۱ و ۲ (۱۴۱۴/۱۹۹۳).
مجموعة قبة الطلحة یا قبة المهدی؛ و مجموعة مسجدالنهرین [۱۰]
«تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة»، اعداد الهیئة العامة للاثار و دورالکتب، المورد، ج۵، ش۱، ص۱۰۱،(۱۳۹۶/۱۹۷۶).
مجموعه اهدایی امام حمیدالدین یحیی چنان مهم و مشهور است که گاه کتابخانه جامع کبیر را به نام آن، الخزانة المتوکلیّة می‌خوانند. [۱۱]
ایمن فواد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۴۲۰، قاهره ۱۹۷۴.
مجموعه نسخه های خطی کتابخانه شرقی، به سبب داشتن نسخه‌های متعدد و کهنی از قرآن کریم و معارف زیدیه، از اهمیتی خاص برخوردار است. از جمله نفایس این مجموعه، قرآنی است منسوب به امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام که گفته می‌شود بخشی از آن به خط سلمان فارسی و زیدبن ثابت است [۱۲]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۳۷، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
[۱۳]
کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ ۱۵/۲/۱۳۷۶، (قم) : مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم‌السلام، ج۱، ص۱۹۷ـ۲۰۹.
[۱۴]
احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، ج۱، ص۱۳ـ۱۴، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعاء ۱۹۸۴).
[۱۵]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
[۱۶]
کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ ۱۵/۲/۱۳۷۶، (قم) : مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم‌السلام، ج۱، ص۱۴۹ـ ۱۵۰.
۵ - کتابخانه غربیکتابخانه غربی، دیگر کتابخانه مجموعه جامع کبیر، در اواخر دهه ۱۳۶۰ در قسمت غربی مسجد تأسیس شد. این کتابخانه زیر نظر سازمان میراث و موزه‌ها و دستنویس‌های یمن (= الهیئة العامة للآثار و المتاحف و المخطوطات)، که یکی از ادارات تابعه وزارت فرهنگ و جهانگردی یمن است، اداره می‌شود . [۱۷]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۳، شهاب، سال۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۶).
[۱۸]
«گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، نمای مخطوطات: نشریه داخلی انجمن مخطوطات ایران، ش صفر (تابستان ۱۳۷۶)، ص۳.
۵.۱ - محتوای کتابخانه غربیاین کتابخانه افزون بر کتب چاپی دارای بیش از چهار هزار نسخه خطی است [۱۹]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۳، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
[۲۰]
«گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، نمای مخطوطات: نشریه داخلی انجمن مخطوطات ایران، ش صفر (تابستان ۱۳۷۶)، ص۳.
حدود دو هزار دستنویس.مهم ترین بخش از مجموعه نسخه‌های خطی گرد آمده در این مرکز متعلق به امام یحیی و چند تن از فرزندان او و نیز مجموعه متعلق به امام احمد و مجموعه‌ای شخصی به نام کتابخانه بنی الوزیر است. [۲۱]
«تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة»، اعداد الهیئة العامة للا´ثار و دورالکتب، المورد، ج۵، ش۱، ص۱۰۰، (۱۳۹۶/۱۹۷۶).
[۲۲]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۳ـ ۴۴، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
فهرستی از ۹۷۸، ۱ مجلد از نسخه‌های خطی این مرکز به چاپ رسیده و فهرست جدیدی از تمامی نسخه‌های خطی آن در ده جلد در حال تهیه است. [۲۳]
کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ ۱۵/۲/۱۳۷۶، (قم) : مؤسسة نشر حدیث اهل البیت علیهم‌السلام، ج۱، ص۱۴۹، (بی تا).
[۲۴]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۳، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
در ۱۳۷۶ ش بین وزیر اوقاف و ارشاد یمن و رئیس کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم قرارداد همکاری در چاپ فهرست دستنویس‌های کتابخانه غربی، و نیز عکسبرداری از دستنویس‌های کتابخانه های عمومی و خصوصی یمن، از جمله جامع کبیر، و آموزش مرمت نسخه‌های خطی به امضا رسید. [۲۵]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۲، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
۶ - دارالمخطوطاتسومین بخش کتابخانه جامع کبیر با نام « دارالمخطوطات » مدتی پس از کشف مهم نسخه‌های خطی در شهر صنعا، تأسیس شد. ۶.۱ - علت تاسیسنسخ خطی اوراقی از قرآن کریم که در سده‌های اولیه اسلامی مطابق احکام فقهی و برای حفظ حرمت، در شکاف سقف مسجدجامع صنعا قرار داده شده بود و در پی بازسازی دیوار غربی، در ۱۳۵۱ ش /۱۹۷۲ کشف شد، شمار این اوراق، که قدمت برخی از آن‌ها به سده اول هجری می‌رسد، حدود چهل هزار برگ گزارش شده است [۲۶]
،هانس کاسپار گراف فون بوتمر، «تصاویر معماری در نسخه قرآن مسجد صنعا» ج۱، ص۱۱، ترجمه علی عبداللهی، وقف: میراث جاویدان، ش۴۳ـ۴۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۲).
و در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰، دولت یمن دارالمخطوطات را برای نگهداری از این دستنوشته‌ها تأسیس کرد. [۲۷]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۴، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
۶.۲ - محتوای دارالمخطوطاتاین مرکز که زیرنظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می‌شود، همچون کتابخانه ملی یمن، مرکز نگهداری از دستنوشته‌های قرآنیِ کشف شده در صنعاست، دارالمخطوطات صنعا علاوه بر حدود دوازده هزار برگ دستنوشته قرآنی، دارای حدود دو هزار نسخه خطی دیگر و سه هزار ریز فیلم (میکروفیلم) از نسخه‌های خطی مهم همان مرکز و سایر کتابخانه‌های یمن است. ۶.۳ - وظیفه این مرکزوظیفه اصلی این مرکز نگهداری، ترمیم و بررسی دستنوشته‌های قرآنی کشف شده در جامع کبیر است. [۲۸]
محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، ج۱، ص۴۴، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶).
[۲۹]
«گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، نمای مخطوطات: نشریه داخلی انجمن مخطوطات ایران، ش صفر (تابستان ۱۳۷۶)، ص۴.
پس از تأسیس دارالمخطوطات، هیئت‌های یمنی ـ آلمانی با بررسی این اوراق، به نگارش گزارش‌ها، مقالات و کتاب‌های متعددی، به ویژه در زمینه سیر تکاملی تحریر قرآن کریم و هنر کتابت آن، پرداختند و برای بازسازی، نگهداری و بازخوانی این دستنوشته‌ها کوشش بسیار کردند. [۳۰]
هانس کاسپار گراف فون بوتمر، «تصاویر معماری در نسخه قرآن مسجد صنعا»، ج۱، ص۱۱ـ۲۵، ترجمه علی عبداللهی، وقف: میراث جاویدان، ش۴۳ـ۴۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۲).
برخی از مهم ترین پژوهشها درباره این کشف، در مجموعه مقالاتی با نام مصاحف صنعاء به کوشش موزه ملی کویت، چاپ ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵، گردآوری شده است. علاوه بر نسخه های خطی قرآن، دیگر نسخه های خطی دارالمخطوطات صنعا نیز فهرست برداری شده است. [۳۱]
کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ ۱۵/۲/۱۳۷۶، (قم) : مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم‌السلام، ج۳، ص۶۶۶ـ۶۶۷.
همچنین فهرستی از ۰۴۶، ۱ قطعه از ریزفیلم‌های این مرکز به کوشش عبدالتواب احمدعلی المشرقی و محمدصالح یحیی القاضی به توسط مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران و با همکاری کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، با عنوان طاووس یمانی در ۱۳۷۹ ش در قم به چاپ رسیده است. ۷ - فهرست منابع(۱) هانس کاسپار گراف فون بوتمر، «تصاویر معماری در نسخه قرآن مسجد صنعا»، ترجمه علی عبداللهی، وقف: میراث جاویدان، ش۴۳ـ۴۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۲). (۲) «تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة»، اعداد الهیئة العامة للاثار و دورالکتب، المورد، ج۵، ش۱ (۱۳۹۶/۱۹۷۶). (۳) احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینه صنعاء، چاپ حسین بن عبداللّه عمری، دمشق ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۴) احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعاء ۱۹۸۴). (۵) ایمن فواد سید، «مخطوطات الیمن»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ش۱ و ۲ (۱۴۱۴/۱۹۹۳). (۶) ایمن فواد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۷۴. (۷) سرّی بن فضیل عرشانی، کتاب الاختصاص: ذیل تاریخ مدینه صنعاء للرازی، در احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینه صنعاء، چاپ حسین بن عبداللّه عمری، دمشق ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۸) کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ ۱۵/۲/۱۳۷۶، (قم) : مؤسسه نشر حدیث اهل البیت علیهم‌السلام. (۹) «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، نمای مخطوطات: نشریه داخلی انجمن مخطوطات ایران، ش صفر (تابستان ۱۳۷۶). (۱۰) محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، شهاب، سال۳، ش۴ (زمستان ۱۳۷۶). (۱۱) الموسوعة الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعاء ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «المکتبات (مراکز المعلومات)» (از علی عبداللّه احمد قباطی و حسن قائد قاضی). (۱۲) عبدالواسع بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، المسمّی فرجة الهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ الیمن، صنعاء ۱۹۹۱. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع کبیر»، شماره۴۳۸۵. رده‌های این صفحه : کتابخانه ها
|